Studium przypadku grupy logistycznej Kühne+Nagel i jego konsekwencje

4 metry kwadratowe prawdy

taz od 9/10 września 2023 r.

Geneza projektu

»4 QM TRUTH« - od kampanii do budynku

• Kühne+Nagel świętuje 125. rocznicę powstania na rynku w Bremie w 2015 roku i prezentuje historię firmy. Taz bada brakujące fakty, w tym znaczący udział firmy w usuwaniu mebli deportowanej ludności żydowskiej w całej Europie Zachodniej.

• Crowdfunding: zebrano 27 003 euro na zakup 4 metrów kwadratowych ziemi w miejscu, w którym K+N chce wznieść swój nowy budynek jako miejsce pamięci.

• Konkurs na projekt: taz zbiera pomysły na to, w jaki sposób »całość ‘wykorzystania’ żydowskiej własności mogłaby zostać zwizualizowana w formie pomnika«. Wśród 60 uczestników z całych Niemiec i Austrii są zarówno znani artyści, jak i klasy szkolne. Konkurs wywołuje liczne rodzinne zapytania biograficzne i dyskusje. Jury złożone z ekspertów przyznało pierwsze miejsce projektowi Evina Oettingshausena.

• Wystawa w Bürgerschaft: »Ślady rabunku - pomysły na pomnik aryzacji Bremy«.

• Sympozjum taz: »Aryzacja« - o radzeniu sobie z dziedzictwem niesprawiedliwości

• Wszystkie grupy parlamentarne podejmują decyzję o budowie pomnika w listopadzie 2016 r.

• Długa walka o »właściwą« lokalizację: czy pomnik powinien znajdować się w K+N, w Europahafen, w schronisku młodzieżowym, czy gdzieś pomiędzy?

• Dynamika: Równolegle do procesu politycznego powstają działania artystyczne, tymczasowe pomniki, międzynarodowe wystawy, powieści regionalne, reportaże radiowe i prace magisterskie, wywołane przez »4 metry kwadratowe prawdy«.

• Rezultat: W lutym 2022 r. Senat Bremy podjął decyzję o budowie pomnika w Weser-Arkaden, a jego inauguracja nastąpiła 10 września 2023 r.

• Recenzja i przegląd: taz.de/mahnmal

Puste miejsca i luki w historii:

Rola Bremy w »utylizacji« mienia żydowskiego

Wzniesienie pomnika »aryzacji« było dyskutowane w Bremie od 2015 r., a teraz nadszedł czas: pomnik został zainaugurowany 10 września i koncentruje się na systematycznej grabieży ludności żydowskiej na brzegach Wezery, między mostem Wilhelma Kaisena a arkadami Wezery.

Pomnik koncentruje się na szczególnej roli Bremy jako portu i lokalizacji logistycznej w »eksploatacji« mienia żydowskiego. Było to częściowo spowodowane przymusową masową emigracją rodzin żydowskich przez Bremerhaven. Brema skorzystała jednak w szczególności na wywozie mienia żydowskiego z okupowanych krajów Europy Zachodniej (»Akcja M«). Firma spedycyjna Kühne+Nagel, której rocznica powstania w 2015 r. wywołała debatę na temat pamięci, była w nią znacząco zaangażowana.

Kühne+Nagel z powodzeniem starała się odgrywać główną rolę w wywozie mienia żydowskiego, zarówno w ramach »Akcji M«, jak i w miastach portowych południowej Europy. Internacjonalizacja firmy podążała zatem śladami Wehrmachtu: sieć oddziałów w podbitych krajach służyła jako baza logistyczna dla grabieży, a jednocześnie firma rozwijała segment logistyki wojskowej - w którym do dziś odgrywa wiodącą rolę. Innymi słowy, Kuehne + Nagel zawdzięcza swojemu zaangażowaniu w czasach nazistowskich wiele impulsów rozwojowych do dnia dzisiejszego.

Nic dziwnego, że nic z tego nie zostało wspomniane podczas obchodów wielkiej rocznicy firmy na rynku w Bremie, gdzie historia firmy została zaprezentowana w ciężarówce historycznej. Ale nawet gdy wyraźnie o to zapytano, dział komunikacji korporacyjnej wyjaśnił, że lata trzydzieste i czterdzieste XX wieku »nie mają znaczenia dla historii firmy«.

Przypadek Kühne+Nagel jest anachronizmem - ale wskazuje również na aktualny problem: niepowodzenie społeczeństwa jako całości w radzeniu sobie z nieprzyjemnym tematem »aryzacji«, która wzbogaciła dużą część populacji wraz z narodowosocjalistycznym państwem i logistykami tego »wyzysku«. Wiele prywatnych gospodarstw domowych w Bremie również posiadało - a w niektórych przypadkach nadal posiada - meble i pianina, obrazy i lampy, przedmioty codziennego użytku, takie jak sztućce, które należały do rodzin żydowskich, które zostały wygnane, których życie zostało zniszczone, których dobytek został »wykorzystany« i których ślady zostały wyeliminowane. Pomnik odnosi się również do tych wymiarów niesprawiedliwego dziedzictwa.

Pomnik będzie zlokalizowany w samym sercu miasta, nad Wezerą, gdzie statki towarowe przywoziły do Bremy ogromne ilości zrabowanych mebli z Holandii i wszelkiego rodzaju artykułów gospodarstwa domowego. Projekt autorstwa Evina Oettingshausena, który został zatwierdzony przez ponadpartyjną radę miasta, składa się z szybu o głębokości prawie sześciu metrów, który początkowo ukazuje jedynie pustkę - pozorną nieobecność historii, jej zapomnienie i represje. Jednak na samym dole z boku widać światło. Jeśli następnie zejdziesz nad brzeg Wezery, rozpoznasz cieniste kontury na ścianach szybu: W ten sposób instalacja tematyzuje całość rabunku ludności żydowskiej, który bezpośrednio poprzedzał masowy mord. Ich domy zostały całkowicie wyczyszczone, a cały dobytek deportowanych został »wykorzystany« między innymi na »żydowskich aukcjach«.

Elvira Noa, przewodnicząca gminy żydowskiej w Bremie, była członkiem jury ekspertów, które zaproponowało projekt, który Oettingshausen zgłosił do konkursu pomysłów taz w 2016 r. pod tytułem »Leerstellen und Geschichtslücken« (patrz ramka), do realizacji. Komentując lokalizację pomnika w Kaisenbrücke, która została znaleziona po długich dyskusjach na temat właściwej lokalizacji, mówi: »To miejsce bardzo sprzyja upamiętnianiu«. »Otoczenie pasuje. »Prostota i przejrzystość ścian« zapewniają miejsce na dodanie pomnika jako konfrontacji z przeszłością.

Zgodnie z uchwałą podjętą przez parlament Bremy, wszyscy, którzy przyczynili się do prześladowań obywateli żydowskich, powinni przyczynić się do budowy pomnika: sektor publiczny, firmy i prywatne gospodarstwa domowe. Podczas gdy wnętrze pomnika, jako jego artystyczny i koncepcyjny rdzeń, jest finansowane z prywatnych darowizn, miasto i społeczność biznesowa zapewniają fundusze umożliwiające prace budowlane. Całkowite koszty wynoszą 476 000 euro.

Apel o darowizny został po raz pierwszy podpisany przez 210 osób, które były zainteresowane i zaangażowane w projekt od czasu rozpoczęcia starań o stworzenie pomnika w 2015 roku - wielu mieszkańców Bremy, a także międzynarodowych ekspertów z dziedzin edukacji politycznej, sztuk wizualnych i historii. Świadczy to zarówno o ponadlokalnym profesjonalnym wsparciu dla sprawy, jak i o konkretnym poparciu, jakie projekt zyskał w społeczeństwie miejskim Bremy.

Apel o datki na pomnik »Aryzacji« okazał się większym sukcesem niż oczekiwano. W ciągu zaledwie dziesięciu dni społeczeństwo obywatelskie zebrało 40 000 euro potrzebnych do zaprojektowania wnętrza pomnika. Wraz z rozpoczęciem rosyjskiej wojny przeciwko Ukrainie, zbiórka pieniędzy została wkrótce anulowana, ale w sumie 61 671,86 euro z prywatnych funduszy jest teraz dostępne na budowę pomnika.

Henning Bleyl, który zainicjował projekt pomnika jako były redaktor taz i był zaangażowany w jego realizację na zasadzie wolontariatu po odejściu z taz, po raz kolejny wyjaśnia tło inicjatywy upamiętnienia: »Całkowicie usuwając mieszkania i domy ludności żydowskiej, zniszczono ich przestrzenie życiowe i ślady ich życia. Jednocześnie całkowite »wykorzystanie« ich własności służyło zabezpieczeniu ich rządów: nazistowskie państwo funkcjonowało również jako »wspólnota łupów«. Brema odgrywa tu szczególną rolę w ogólnoeuropejskiej logistyce »utylizacji« mienia żydowskiego. Pomnik skupia się na tej długo ignorowanej roli«.

Evin Oettingshausen wskazuje na dalsze niezbędne kroki: »Budowa pomnika jest dobrym pierwszym krokiem w kierunku zwrócenia uwagi na wielowarstwowe wymiary nazistowskich kontekstów wywłaszczeniowych. Moim zdaniem kolejne kroki powinny zdecydowanie obejmować wieloperspektywiczne podejście do pracy nad pamięcią kulturową o konsekwencjach narodowosocjalistycznego splądrowania oraz dalsze prace akademickie i merytoryczne, na przykład dotyczące spekulantów«.

Henning Bleyl

W kwietniu 2019 r. w Tiefer odbyła się wspólna konferencja prasowa z Elvirą Noa, przewodniczącą społeczności żydowskiej w Bremie.

Komunikat prasowy:

Do rozważenia jest nowa lokalizacja dla wzniesienia pomnika »Aryzacji«, który został zatwierdzony przez radę miasta w 2016 r. i ma upamiętniać szczególną rolę Bremy w logistyce »recyklingu« mienia żydowskiego z całej Europy: ma on powstać pomiędzy arkadami przy Tiefer a wschodnią stroną mostu Wilhelma Kaisena. Pomysł ten został dziś zaprezentowany na konferencji prasowej, na której reprezentowana była również Gmina Żydowska w Bremie.

Projekt, który został zatwierdzony do realizacji przez radę miasta na zasadzie ponadpartyjnej, składa się z dwóch szybów widokowych, które spotykają się pod kątem prostym: Patrząc z góry, widać tylko pustą przestrzeń, symbolizującą zapomnienie historii. Jednak z boku widać sylwetki dawnych mebli. Instalacja ta przedstawia całkowity rabunek ludności żydowskiej, który bezpośrednio poprzedzał masowy mord. Ich domy zostały całkowicie wyczyszczone, a cały dobytek deportowanych został »wykorzystany« między innymi na »żydowskich aukcjach«.

Dla Evina Oettingshausena, który był odpowiedzialny za koncepcję pomnika, pomnik na moście Kaisen jest łatwiejszy do zrealizowania niż na schodach Schlachte, gdzie jest obecnie planowany. Powodem tego jest znaczna różnica w wysokości przesunięcia terenu: »Podczas gdy na schodach Schlachte możemy osiągnąć wysokość 3,15 metra poprzez modyfikacje, tutaj jest wysokość około 6 metrów«, powiedział Oettingshausen na konferencji prasowej. »Powstały w ten sposób pionowy szyb widokowy symbolizuje luki w historii, a jego głębokość wskazuje na wielowarstwowe ślady kontekstów wywłaszczenia«. Jest to »zaproszenie do poszerzenia perspektywy«, które można wyrazić jeszcze lepiej na moście niż na schodach.

Elvira Noa, przewodnicząca gminy żydowskiej w Bremie, również opowiada się za realizacją pomnika na Kaisenbrücke: »Ta lokalizacja bardzo sprzyja pamięci« - powiedziała Noa na konferencji prasowej.

Arkady były wykorzystywane jako platforma dźwigowa do rozładunku statków żeglugi śródlądowej Duża część zrabowanego mienia żydowskiego z Amsterdamu i Antwerpii, na przykład, była również transportowana statkami żeglugi śródlądowej.

Henning Bleyl, który zainicjował projekt pomnika jako redaktor taz , a obecnie jest zaangażowany w jego realizację na zasadzie wolontariatu, opowiada się zatem za bardziej szczegółową analizą techniczną i finansową lokalizacji mostu. Departament Kultury planuje wydać 660 000 euro na wzniesienie pomnika na schodach Schlachte. Koszty budowy mostu mogą być niższe. Bleyl podkreśla: »Pamięć nie zna ceny. Stosowność« stałego symbolu antysemityzmu nie może być wyrażona w euro. 660 000 euro nie jest bynajmniej »zbyt drogie« jak na stałą interwencję w przestrzeń miejską. Niemniej jednak byłoby korzystne dla fundamentalnej wykonalności i szerokiej akceptacji pomnika, gdyby można go było zrealizować za mniejsze pieniądze«.

Synergie przewidziane na etapach bitewnych w wyniku zbliżających się środków ochrony przeciwpowodziowej zostały odsunięte na dalszy plan: jak niedawno ogłoszono, środki ochrony przeciwpowodziowej nie rozpoczną się przez kolejne trzy do pięciu lat.

Tło projektu:
Budowa pomnika »aryzacji« jest przedmiotem dyskusji w Bremie od czterech lat, a jego budowa została zatwierdzona przez parlament w 2016 roku. Tłem tego jest szczególna rola Bremy jako portu i lokalizacji logistycznej w »utylizacji« mienia żydowskiego. Wynika to częściowo z przymusowej masowej emigracji rodzin żydowskich przez Bremerhaven. Brema skorzystała jednak w szczególności na wywozie mienia żydowskiego z okupowanych krajów Europy Zachodniej (»Akcja M«). Firma żeglugowa Kühne+Nagel, której rocznica powstania w 2015 r. wywołała debatę na temat upamiętnienia, była w nią znacząco zaangażowana.

Konkurs taz ideas na projekt pomnika: zgłoszenia, materiały, zdjęcia z wystawy

Plik pdf konkursu pomysłów (zgłoszenia, materiały, zdjęcia z wystawy) można znaleźć tutaj